Waarom goed slapen begint bij begrijpen: het onderzoek achter de tools
Toen ik in 2022 ging afstuderen voor mijn studie Toegepaste Psychologie, besloot ik mijn scriptie te schrijven over iets dat me al drie jaar bezighield: slaap. Niet zomaar slaap, maar de worsteling van gezinnen met kinderen die niet naar bed willen, te vroeg wakker worden of juist midden in de nacht klaarwakker zijn. Vroege Vogeltjes had met de slaaptrainer al duizenden gezinnen geholpen aan een beter dag- en nachtritme, maar ik merkte dat er nog meer vragen leefden. Wat als het niet alleen om de tijd van opstaan gaat, maar ook om alles wat daarvoor gebeurt, het gedrag, de gewoontes, de emoties en rituelen rondom bedtijd?
Daaruit ontstond de onderzoeksvraag
“Hoe kunnen ouders van kinderen tot en met vijf jaar in staat worden gesteld om zelfstandig het ongewenste slaapgedrag van hun kind te veranderen?”
Waar het begon
De aanleiding voor deze vraag kwam voort uit gesprekken met ouders die ik eerder had gesproken voor klantonderzoek. Ze vertelden over slapeloze nachten, over peuters die het naar bed gaan eindeloos rekken, over kinderen die alleen in slaap vallen met een flesje, of die elke nacht tussenin kruipen. Sommigen hadden al een slaapcoach geprobeerd, anderen hoopten dat het vanzelf wel over zou gaan. Wat me raakte, was dat bijna elke ouder zei: “We weten gewoon niet meer wat werkt.”
Tijdens een van die gesprekken vertelde een moeder dat ze haar kind had leren zindelijk worden met een ‘zindelijkheidsbox’: een programma met uitleg, stappenplan en beloningssysteem. Dat inspireerde me. Zou er ook zoiets kunnen bestaan voor slapen? Een praktische, positieve manier om kinderen en daarmee ouders, te helpen beter te slapen, zonder tussenkomst van een expert?
De onderzoeksmethode
Ik koos voor een aanpak vanuit design thinking: onderzoek in drie fasen (inspiration, ideation en implementation) waarbij ouders en experts in elke stap meededen. Geen theoretische studie op afstand, maar een praktijkgericht onderzoek waarin inzichten direct vertaald konden worden naar oplossingen.
1. Interviews met ouders
Ik begon met zeven interviews bij ouders thuis. Dat gaf een realistisch beeld van hun avondroutine: het speelgoed op de grond, de knuffels in bed, de onderbroken gesprekken omdat er iemand “nog even water” moest.
De ouders die deelnamen hadden kinderen tussen de 7 maanden en 5 jaar. Bij de meeste gezinnen speelde op dat moment een concreet slaapprobleem. De gesprekken gingen over waar het misgaat, wat ze al hadden geprobeerd, en wat volgens hen wél zou kunnen helpen.
De antwoorden analyseerde ik. Op een grote muur plakte ik alle observaties en op post-its en groepeerde ze tot patronen. Daaruit kwamen de drie meest voorkomende uitdagingen naar voren:
- Vroeg wakker worden
- Bedtijdresistentie (uitstelgedrag tijdens het naar bed gaan),
- Verkeerde slaapassociaties (alleen in slaap vallen met aanwezigheid van ouder, flesje of scherm).
Daarnaast vertelden ouders over obstakels: onduidelijke informatie, tegenstrijdige adviezen online, en het gevoel dat ze ‘alles al geprobeerd hadden’.
2. Observaties en dagboeken
Om dieper inzicht te krijgen, liet ik een nieuwe groep ouders een slaapdagboek en fotosafari bijhouden: een eenvoudige opdracht waarbij ze een week dagelijks foto’s en notities maakten van hun avondritueel. Wat bleek?
Kleine veranderingen in de omgeving (zoals licht, geluid en prikkels voor het slapengaan) bleken een enorme invloed te hebben. Een ouder schreef: “Ze lijkt rustig met haar tablet, maar zodra ik hem wegleg, is ze overstuur.” Zulke inzichten gaven mij een inkijkje in de dagelijkse gang van zaken.
3. Interviews met experts
Vervolgens sprak ik met verschillende experts: slaapcoaches, pedagogen, psychologen en orthopedagogen. Onder anderen Anne van der Zee (slaapcoach) en Mijke Hartendorp (docent en gedragsdeskundige), hielpen me kritisch kijken naar bestaande methodes.
Sommige experts benadrukten gedrag en structuur, anderen juist emotionele veiligheid. Eén ding hadden de experts gemeen in hun boodschap: er bestaat geen ‘one size fits all’-oplossing. Dat werd ook mijn uitgangspunt voor Vroege Vogeltjes. Ouders moeten zelf kunnen ontdekken wat past bij hun gezin, met kennis over verschillende methodes die betrouwbaar en begrijpelijk is. Naast kennis moeten ouders ook verschillende tools kunnen inzetten, andere tools vergelijkbaar met de slaaptrainer, afgestemd op de ontwikkeling van het brein van het kind.
4. Literatuuronderzoek
Naast de gesprekken met ouders en experts deed ik ook uitgebreid literatuuronderzoek naar bestaande oplossingen voor slaapproblemen bij jonge kinderen. Ik onderzocht zowel wetenschappelijke artikelen als praktijkgerichte interventies, variërend van slaaptrainingmethodes tot opvoedstrategieën en gedragsprogramma’s. Wat opviel, was dat veel bestaande aanpakken sterk leunen op één specifieke methode (bijvoorbeeld het laten huilen of juist het troosten tot een kind in slaap valt) terwijl er weinig aandacht is voor de combinatie van kennis, omgeving en gedrag. Uit de literatuur bleek dat juist die samenhang belangrijk is: ouders die begrijpen waarom bepaald gedrag ontstaat, zijn beter in staat het te veranderen. Die inzichten vormden de theoretische basis voor het ontwerp van de tools binnen Vroege Vogeltjes.
5. Brainstorm en validatie
Alle inzichten legde ik voor aan een groep ouders in een gezamenlijke brainstorm. Daarna ging ik opnieuw in gesprek met de experts. Ze dachten mee over wat zou helpen; duidelijke informatie, een concreet stappenplan met overzicht, iets dat kinderen motiveert, speels is en waar ze dus plezier aan beleven.
De feedback leverde de eerste ideeën op voor een combinatie van kennis en tools; voorlichting over de basis van slaap en verschillende methodes, het liefst in videovorm zodat het toegankelijk is voor vermoeide ouders.
Uit dit onderzoek kwamen drie tools voort.
Bedritueelkaartjes
Gerinda van Haaften is GZ-psycholoog en kwam het idee voor bedritueelkaartjes voor uitstelgedrag bij bedtijd, ze maakte al langer gebruik van bedritueelkaartjes in haar praktijk in een creatieve vorm. Ze liet ouders foto's maken van de verschillende stappen van het bedritueel of ze tekenden deze uit.
"Kinderen hebben baat bij een voorspelbaar ritueel, met visuele ondersteuning maak je het ritueel voorspelbaar, speels en interactief."
De eerste variant van de bedritueelkaartjes bestond uit 15 kaartjes met geplastificeerde plaatjes van activiteiten zoals tandenpoetsen, pyjama aantrekken en boekje lezen. De kaartjes konden aan een ring geregen worden en zo op volgorde afgewerkt worden.
Beloningssysteem
Een beloningssysteem is niets nieuws, het idee bestaat al sinds de vroege gedragspsychologie toen onderzoekers ontdekten dat gewenst gedrag sneller terugkomt wanneer het positief bekrachtigd wordt. Maar het moet wel toegepast worden door de juiste pedagogische richtlijnen te volgen. Kinderen hebben soms net wat extra motivatie nodig om zich aan de nieuwe regels van bijvoorbeeld de slaaptrainer te houden. In dat geval kunnen ouders het beloningssysteem inzetten, met stickers spaart een peuter voor het slaapdiploma. Met feedback van Roos Rodenburg, Orthopedagoog werd het systeem verfijnd. Zo werd de leeftijd verschoven van 18 maanden naar 2,5 jaar zodat kinderen oud genoeg zijn om oorzaak en gevolg te begrijpen. Ook werden duidelijke instructies toegevoegd over wat beloond kan worden, hoe overbeloning voorkomen wordt en hoe je als ouder omgaat met stijgende verwachtingen van je kind.
Monsterspray
Tijdens een interview met een moeder die vertelde over haar bange zoontje van vier, vertelde ze dat ze een oude fles schoonmaakmiddel heeft "omgetoverd" tot monsterspray. Ik legde dit idee voor aan verschillende experts. Zij lichtte toe dat de belevingswereld van peuters en kleuters vol fantasie zit en het voor kinderen van deze leeftijd lastig is om fantasie van werkelijkheid te scheiden.
“Als ouder kan je daar je je voordeel mee doen door ook 'fantasiewapens' in te zetten tegen deze monsters. Zolang je er zelf achter staat, is er pedagogisch gezien, niets mis mee.” – Pedagogisch adviseur Merel Obermeijer.
De monsterspray van Vroege Vogeltjes werd daar het resultaat van, een stevig, duurzaam sprayflesje wat gevuld kan worden met water of een geurtje en met een mooi verhaal van papa of mama omgetoverd wordt als het middel dat beschermt tegen angsten in de nacht.
5. Prototype en testfase
Met alle input ontwierp ik de eerste prototypes van de tools. In verband met mijn deadlines was er geen ruimte om videovoorlichting te maken, daarom koos ik voor voorlichting in de vorm van een e-book. In de weken daaropvolgend werd het e-book regelmatig door experts en ouders gelezen en op basis van feedback verfijnd en de tools werden getest door twee gezinnen.
Download hier het gratis e-book
De gezinnen hielden het slaapgedrag van hun kinderen bij in een slaapdagboek terwijl ze de tools testten. Bij één gezin was het doel om het uitstelgedrag en de strijd bij het bedritueel bij hun zoon van 3 en te laten verdwijnen. Ze gebruikten hiervoor de bedritueelkaartjes.
Het andere gezin gebruikte het beloningssysteem voor hun twee dochters van 3 en 6 die vaak al vroeg wakker waren. Zo nu en dan hadden de twee ook last van angst om te gaan slapen. De eerste resultaten waren positief en hielpen met het verder finetunen van de oplossingen.
Zo hadden de meiden na drie weken trots hun slaapdiploma gehaald, alleen hadden de ouders wel hun eigen regels bedacht over stickers afnemen als het niet lukte en kregen ze 1 sticker per twee dagen. Daaruit werd duidelijk dat de instructie verder uitgebreid moest worden. De spray werd regelmatig gebruikt om monsters en daarmee de angsten weg te jagen.
Uit de testfase kwam naar voren dat de bedritueelkaartjes steviger moesten, aangevuld met nog vijf activiteiten. Gerinda stelde voor dat er ook kaartjes moesten komen die weergeven wat ouders doen als het kind in bed ligt. “Vanaf een bepaalde leeftijd begrijpen kinderen dat ouders niet naar bed gaan en kunnen een soort FOMO krijgen, deze kaartjes kunnen daarin ondersteunen.” Na feedback van de ouders werden de kaartjes losgemaakt van de ring. Op die manier is er meer overzicht over de volgorde en dus voorspelbaarheid. Ook kwam naar voren dat er behoefte was aan een duidelijke instructies met antwoord op vragen als;
- Hoe introduceer ik de kaartjes?
- Waarom werkt dit?
- Wat moet ik weten voor een goed bedritueel?
Wat ik ontdekte
Na maanden van gesprekken, analyses en testen kwam ik tot een paar belangrijke inzichten:
Ouders hebben behoefte aan duidelijke, betrouwbare en toegankelijke informatie over slaapgedrag, zonder te verdwalen in tegenstrijdige adviezen. Het e-book is hier een goede basis voor en ga ik later omzetten in video’s om de kennis nog toegankelijker te maken voor vermoeide ouders.
Kinderen hebben voorspelbaarheid nodig om tot rust te komen, met visuele signalen.
Motivatie werkt beter dan correctie. Positieve bekrachtiging (bijvoorbeeld met een stickers en complimenten) helpt kinderen sneller gewenst gedrag aan te leren.
Het onderzoek bewees voor mij vooral dat er met zoveel verschillende gezinnen, zoveel verschillende behoeften zijn maar dat er ook een rode draad aan kennis is die een goede basis kan bieden. Mijn missie met Vroege Vogeltjes werd steeds duidelijker gevormd dankzij dit onderzoek;
“Met Vroege Vogeltjes wil ik ouders grip geven op het slaapgedrag van hun kind met begrijpelijke kennis en handige tools door ze te inspireren om te ontdekken welke aanpak werkt voor hun gezin, ontwikkeld samen met gezinnen en experts!”
Tot slot
Het onderzoek liep van februari tot augustus 2022 en werd begeleid en beoordeeld door Mijke Hartendorp en Lieke Segerink van de Hogeschool Saxion, met Anne van der Zee als externe beoordelaar. Het onderzoek werd beoordeeld met een 8. Ouders zijn anoniem gebleven, hun verhalen leven voort in inzichten die nu de basis vormen voor alles wat Vroege Vogeltjes doet.
De tools zijn het eerste tastbare resultaat van dit onderzoek, maar zeker niet het laatste. In de toekomst blijf ik onderzoeken hoe kennis, gedrag en tools elkaar kunnen versterken met als einddoel; goede slaap, voor iedereen.